معماری با الـهـام از طـبیـعت

بايونيک تلفيقي از علم بايولوژي (‌زيست شناسي‌) و تکنيک وفن‌آوري است‌. بنابراين علم بايونيک تلفيقي است از يافته‌هاي بشر در حوزه بايولوژي و کاربرد‌هاي آن در مسائل فني و تکنيکي‌. بايونيک به معناي زيستارشناختي يا به کارگيري اندام‌هاي ساختگي طبيعت‌، اولين بار توسط دانشمند آمريکايي جک .‌اي‌. استيل در سال ۱۹۵۹ به کاربرده شد‌. او بايونيک را علم سيستم‌هايي که شالوده و پايه تمامي سيستم‌هاي زنده‌اند‌، مي‌داند‌.

واژه بايونيک يک رشته و علم جديد در حوزه طراحي به شمار مي‌رود‌. با پروفسور محمود گلابچي عضو هيئت علمي دانشکده معماري پرديس هنر‌هاي زيبا دانشگاه تهران و پايه گذار رشته‌هاي تکنولوژي معماري و مديريت پروژه و ساخت در اين دانشگاه و رئيس کرسي يونسکو در معماري اسلامي‌، در زمينه معماري بايونيک گفتگويي انجام داده‌ايم که مي‌خوانيد‌. گفتني است تأليفات گلابچي شامل ۲۰ جلد کتاب و بيش از ۹۰ مقاله به زبان‌هاي فارسي و انگليسي به عنوان منابع اصلي در رشته‌هاي عمران‌، معماري‌، تکنولوژي معماري و مديريت پروژه و ساخت در دانشگاه‌هاي کشور مورد استفاده قرار مي‌گيرد‌.

جايگاه رشته معماري بايونيک در جهان چيست‌؟

بايونيک به عنوان علم‌، رشته علمي بسيار جديدي است اما در گذشته انسان‌هاي زيادي وجود داشتند که به اين فکر بودند که از طبيعت و يافته‌هايي که در جهان هست درس‌هايي براي طراحي بگيرند‌. در طول تاريخ معماري‌، انسان‌ها توانسته‌اند با بهره‌گيري از طبيعت کار‌هاي ارزشمندي انجام بدهند‌. در تاريخ معماري معاصر ما «کانترلا»‌، «فراي آتو»و «تروجا» توانسته‌اند کار‌هاي بزرگي انجام دهند‌. در دوران معاصر نيز «کالاتراوا» توانسته‌است از اين فرم‌ها در جهت خلق آثار برجسته جهان بهره بگيرد‌.

در کشور‌هاي درحال توسعه نيز معماران به اين مسئله روي آورده‌اند و از ايده‌هايي که در طبيعت وجود دارد درس‌هايي گرفته‌اند‌. اما آنچه امروزه به عنوان يک رشته تحصيلي و علم جديد در جهان مطرح شده حاصل يافته‌هاي علم بايولوژي و نانو و تلفيق آن با فرايند‌هاي طراحي در جهان امروز است‌.

آموزش معماري بايونيک در دانشگاه‌هاي ما چگونه‌است‌؟

ما در دانشگاه‌هاي کشور در مقطع کارشناسي‌، درس‌هايي مانند انسان‌، طبيعت و معماري داريم که در آن دانشجو شروع به تفکر و جستجو در مورد انسان و طبيعت و ارتباط آن با معماري مي‌کند‌. در مقاطع بالاتر در حال حاضر در طول چند سال اخير‌، ذيل رشته تکنولوژي معماري‌، گرايش معماري بايونيک را ايجاد کرده‌ايم و برنامه آن را به تصويب وزارت علوم و تحقيقات و فناوري رسانده‌ايم‌. در حال حاضر دانشگاه‌هاي بزرگي در کشور مانند دانشگاه تهران و البته دانشگاه پارس و چند دانشگاه ديگر رشته معماري بايونيک را در مقطع کارشناسي ارشد ايجاد کرده‌اند‌. اين اقدام‌، حرکتي در کشور ايجاد کرده که آثار آن را در مسابقات معماري و در کتاب‌ها و مقالات مي‌بينيم‌. کتابي که خود من نيز در زمينه معماري بيونيک نوشته‌ام همين تکاپو را ايجاد کرده‌است‌. در اين زمينه دانشجويان کارشناسي ارشد و دکترا‌، کار‌هاي تحقيقاتي بسياري انجام داده‌اند‌. در مراحل اجرايي نيز اين رشته در کشورمان موردنياز است‌. مثلا پروژه‌اي در جزيره هندورابي قرار است اجرا شود که چون جزيره‌اي مرجاني است‌، تمامي فرم‌هايي که در معماري طراحي آن جزيره به کار گرفته مي‌شود با بهره‌گيري از معماري طبيعت در حال اجراست‌. اين موضوع در حوزه تعليم‌، تعلم و آموزش و طراحي و اجرا در کشور در حال گسترش است‌.

آيا به کارگيري معماري بايونيک موجب بهينه‌سازي مصرف انرژي هم خواهد شد‌؟

به عنوان يک اصل کلي‌، طبيعت محافظه کار است و در مواجهه با هر پديده‌اي‌، با حداقل انرژي با آن برخورد مي‌کند‌. اگر از فرايند‌هاي طبيعت الهام بگيريم فرايند‌هايي بهينه خواهد بود‌.

در طراحي نيز طبيعت اين امکان را مي‌دهد که در صرفه جويي مصرف انرژي از انتخاب‌هاي بهينه بهره‌گيري کنيم‌. اگر در معماري و فرايند‌هاي طراحي و شکل گيري يک شهر از طبيعت استفاده کنيم لاجرم و ناگزير به سمت بهينه بودن مصرف انرژي و مصالح حرکت کرده‌ايم‌.

کاربرد معماري بايونيک در ساختمان چه هزينه‌هايي در بر خواهد داشت‌؟

معماري بايونيک موجب تغيير فرم خواهد شد‌. نحوه پايدار شدن تير و ستون و پي در زمين فرم خاصي دارد که در معماري بايونيک به صورت فرم بهره گرفته در طبيعت وجود دارد‌. به طور مثال همان طور که ماهيچه‌هاي بزرگ در بدن‌، موجب اتصال دست وپا به بدن و انتقال نيرو و قدرت مي‌شود اين اتفاق در ساختمان‌ها نيز مي‌تواند اجرا شود و در جزييات و اجرا در آينده نيز اتفاق خواهد افتاد‌. در اين فرم‌ها ديگر هندسه «اقليدسي» و« دکارتي» صادق نيست و به سمت هندسه« فراکتال» خواهد رفت که حتما موجب کاهش هزينه‌ها نيز خواهد شد‌.

نسبت معماري بايونيک با مقررات ملي ساختمان چگونه است‌؟

مقررات ملي ساختمان دربرگيرنده بايد‌ها و نبايد‌هاي ساخت وساز است؛ درصورتي که معماري بايونيک يک رويکرد‌، يک نگرش و روش طراحي است‌. بنابراين به طور مستقيم در حوزه مقررات ملي ساختمان وارد نخواهد شد اما در فرايند‌هاي طراحي مؤثر است‌. ما هم به عنوان يک نگرش و يک رويکرد نمي‌توانيم به عنوان الزام آن را تعريف کنيم اما معماران مي‌توانند از اين رويکرد در جهت يک ساخت وساز مطمئن و اقتصادي استفاده کنند‌.

آيا در ايران ساختمان‌هايي که با معماري بايونيک ساخته شده باشند‌، وجود دارد‌؟

ما در گذشته در معماري گنبد‌هاي خودمان و تاق‌ها و ايوان‌ها و در معماري پل‌ها و در معماري بنا‌هاي در مقياس بزرگ از طبيعت و فرم‌هاي آن استفاده کرده‌ايم‌. مثلا در رسمي‌سازي‌، کاربندي‌، گره چيني‌، فرم طبيعي معماري را به کار گرفته‌ايم‌. همين طور در هنر از طبيعت بسيار الهام گرفته‌ايم‌. البته درگذشته بر اساس ذوق و شوق و سليقه و توانايي ذهني طراح انجام مي‌شد‌، اما امروزه تبديل به فرايندي علمي شده‌است مثلا از گل آفتابگردان در «شمسه» بهره فراواني گرفته‌ايم‌.

در رابطه با ترويج اين نوع معماري در يونسکو چه اقداماتي انجام داده‌ايد‌؟

هدف کرسي يونسکو ارتقاي معماري است‌. رويکرد‌هاي نوين در معماري نيز از جمله اهداف کرسي يونسکو است‌. مانند معماري ديجيتال که هم تراز معماري بايونيک است‌. توسعه معماري بايونيک به معناي برگشتن انسان امروز به يک انديشه درست است‌. انديشه‌اي که مي‌گويد در اين جهان نشانه‌هايي است که نشان دهنده آيات حق هستند‌. در حقيقت طبيعت اولين و بالاترين معلم انسان است‌. در نهايت انسان بايد خودش را و خالقش را به خوبي بشناسد تا زندگي بهتري داشته باشد‌. معماري ساختن زندگي بهتر براي انسان‌هاست‌. اگر انديشه انسان‌ها را ارتقا بدهيم و آنها را به ويژگي‌هاي اين جهان و توانمندي‌هاي خالق قادر و حکيم و قدرتمند اين جهان مطلع کنيم ارتقاي انديشه در معماري است که به درک بيشتر انسان از جهان پيرامون خودش منجر مي‌شود‌.

کلام آخر‌؟

اميدواريم شناخت معماري بايونيک موجب ارتقاي طراحي در کشور شود‌. تمام تجهيزات بايد با مفهوم معماري بايونيک شکل بگيرد‌. معماري لباس زندگي در جامعه‌است و کاربرد معماري بايونيک به بهتر شدن معماري و به کارگيري انرژي به نحو صحيح منجر خواهد شد .

محمود گلابچی

تحریریه خط معمار

منبع: اتجمن مفاخر معماری ایران